Ακαδημαϊκές τάσεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα

Abstract

Σκοπός της διατριβής ήταν η μελέτη της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα από το 1830 μέχρι τις αρχές του 20ου αι. Κύριες περιοχές έρευνας ήταν η Στερεά Ελλάδα, η Πελοπόννησος, τα νησιά του κεντρικού Αιγαίου και η νότια Θεσσαλία. Μεθοδολογικά ακολουθήσαμε ένα διεπιστημονικό σχήμα τεσσάρων επιπέδων ανάλυσης: (α) οι ναοί, οι τοπικές κοινωνίες, το εικονογραφικό υλικό και η εικονογραφική του ανάλυση, (β) ο καλλιτέχνης η εκπαίδευσή του και οι τεχνοτροπικές τάσεις, (γ) ο ιδεολογικός και ο κοινωνικός περίγυρος του έργου, (δ) η πολιτισμική και η λατρευτική νοηματοδότηση. Τα κύρια συμπεράσματα της έρευνάς μας είναι τα ακόλουθα: (α) Η ανέγερση νέων μεγάλων ναών μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους βοηθά την εκκλησιαστική τέχνη να εξελιχθεί σε νέους δρόμους. (β) Στο πεδίο της τεχνοτροπικής φυσιογνωμίας η επικρατούσα άποψη περί καθαρά δυτικότροπου προσανατολισμού της εκκλησιαστικής ζωγραφικής αποδεικνύεται εξαιρετικά γενικευτική. Στην πραγματικότητα καταγράφονται πολλές ζωγραφικές τάσεις, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν «μεικτό» τεχνοτροπικό χαρακτήρα και αντλούν τα πρότυπά τους από τη μεταβυζαντινή παράδοση και τη δυτική τέχνη. (γ) Tο αναπαραστατικό σύστημα, που προωθούσαν το Κράτος και η Εκκλησία, το οποίο είχε ως βασικές αρχές τη «βελτίωση» της βυζαντινής τέχνης στο επίπεδο του σχεδίου, της προοπτικής και της τεχνοτροπίας δεν επικράτησε ολοκληρωτικά. (δ) Οι παρατηρούμενες αποκλίσεις των νέων καλλιτεχνικών ιδεών από την Ορθόδοξη θεολογία της εικόνας, θα πρέπει να εκτιμηθούν με βάση τα γενικότερα πολιτισμικά, θεολογικά και ιδεολογικά δεδομένα της εποχής. (ε) Από την άποψη της εικονογραφίας οι επιρροές από τη Δύση είχαν επιλεκτικό χαρακτήρα. Συχνά παρατηρείται η επανάληψη παλαιότερων προτύπων και η εκλεκτικιστική εισαγωγή δυτικών μοτίβων, ενώ λίγα ήταν τα καθαρά δυτικά θέματα. (στ) Ο ειδικός χαρακτήρας της εκκλησιαστικής ζωγραφικής της εποχής προκαλεί σε νέες μεθοδολογικές ερμηνείες. Για το σκοπό αυτό προτείνουμε τη δημιουργία ενός νέου ανεξάρτητου και διεπιστημονικού πεδίου της «νεότερης ελληνικής εκκλησιαστικής και θρησκευτικής τέχνης», με χρονολογικά όρια τις αρχές του 18ου αι. μέχρι τη σημερινή μετα-νεωτερική φάση. Μεθοδολογικά το νέο αυτό πεδίο μπορεί να συγκροτηθεί στα εφαπτόμενα όρια της Βυζαντινής Αρχαιολογίας, της Ιστορίας της Τέχνης, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και των Πολιτισμικών Σπουδών.