تأثیر اندیشههای فرقه حروفیه بر انتخاب برخی از مضامین کتیبههای مسجد کبود تبریز

Abstract

مسجد کبود در دوره ترکمانان قراقویونلوها به استناد وقف‌نامه آن، به دستور و نظارت جان بیگ­ خاتون(زن جهانشاه) ساخته شده است. در وضعیت کنونی، نقشه بنا شامل یک گنبد مرکزی، یک هشتی و یک شبستان گنبددار است. بنا از دید فنی حاوی ظریف­ترین آثار کاشی معرق بوده و تنوعی از نقش­های کاشی را در خود جای داده است. از لحاظ تزیینات هنری این بنا دارای جایگاه ویژه­ای­ در معماری ایرانی بوده، به‌طوری‌که، از آن در منابع اسلامی، به نام فیروزه اسلام نام برده شده است. تنوع در طرح، نقش، انواع خطوط، مضامین کتیبه­نگاری و مفاهیم مذهبی از ویژگی­های شاخص بنا است. بر این اساس، پرسش اصلی این پژوهش بدین صورت مطرح می­گردد: کدام مضامین نوشتاری در این مسجد با تفکرات فرقه حروفیه جلوه­گر شده است؟ مقاله حاضر با روش تحقیق تاریخی-تحلیلی تدوین گردیده و در نظر دارد از یک طرف، به بررسی بستر­های مذهبی و مفاهیم اندیشه­های فرقه­ حروفیه پرداخته و از طرف دیگر، تاثیر تفکرات این فرقه را در مضامین کتیبه­نگاری مسجد کبود تبیین نماید. تجزیه ‌و تحلیل یافته­ها به صورت کیفی و اطلاعات به دست آمده از مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی و بازدید میدانی گردآوری شده است. نتایج پژوهش حاضر، نشان می­دهد پاره­ای اعتقاد­ات فرقه­ حروفیان در کنار تصوف و عرفان در شکل­گیری مضامین نقوش و کتیبه­های این بنا تاثیر به‌سزایی داشته است. انتخاب برخی از سوره­ها(حمد، کوثر، کهف به طور کامل)، آیاتی از سوره­های قرآنی(طه، اسراء، رعد، آل­ عمران)، واژه­های قرآنی(هو، حسبی‌الله، المنه­‌الله)، آیات مقطعه، سوره جمعه، آیت الکرسی، طه و اسماء الهی، اسامی مانند الله، محمد(ص) و حضرت علی(ع)، نشان از تاثیر این فرقه بر برخی از مضامین کتیبه نگاری در این بنا بوده است.