Í þessari grein er fjallað um hlutverk Ólafs helga Haraldssonar (d. 1030) í ættfræði norrænna dýrlinga. Við rannsóknir á norskri konungstign hefur komið fram hvernig Ólafur gegndi lykilhlutverki við að tryggja lögmæti krafna um völd allt frá elleftu öld til þrettándu aldar. En Ólafur var einnig nýttur til að réttlæta staðfestingu á heilagleika dýrlinga síðar meir. Þessi rannsókn snýst um tvo dýrlinga af því tagi: Hallvarð helga Vébjörnsson (d. um 1043) frá austurhluta Noregs og Magnús helga Orkneyjajarl (d. 1116/17). Gerð er grein fyrir hvernig ættfræði þessara síðari dýrlinga tengdist og nýtti sér arfleifð Ólafs helga en það undirstrikar hvað Ólafur var lengi mikilvægur í ættfræðilegri umfjöllun þeirra dýrlinga sem á eftir komu. Farið er vandlega yfir ættfræðilegar upplýsingar um Hallvarð í textabrotum sem varðveist hafa, þar með talin Acta Sancti Halvardi á latínu og fornsagan Hallvarðs saga sem nú er nær algjörlega glötuð. Heimildir greina ávallt frá ættar- tengslum Hallvarðs og Ólafs í kvenlegg en eru ekki sammála um hvernig þeim er háttað. Fullyrða má að hugmyndin um þessi tengsl hafi verið í munnlegri geymd áður en farið var að skrá þau niður. Hins vegar er full ástæða til að draga í efa þennan ætlaða skyldleika. Hallvarðar og Ólafs er beggja getið í bók Adams frá Brimum, Gesta Hammaburgensis Ecclesie Pontificum (um 1075/76) en ekki kemur þar fram neitt um skyldleika þeirra. Því er líklegt að ekki hafi verið farið að ætla þá skylda fyrr en í upphafi tólftu aldar þegar Sigurður Jórsalafari (konungur frá 1103– 1130) kom að byggingu kirkju Hallvarðs helga fyrir Óslóarbiskupana. Ættartengsl Ólafs og Hallvarðs gætu hafa rennt stoðum undir þetta samstarf og styrkt völd og orðstír Sigurðar konungs í samkeppninni við hina konungana tvo, Eystein og Ólaf. Seinni hluti greinarinnar fjallar um Magnús helga Erlendsson. Ættarsaga hans í Orkneyinga sögu, Magnúss sögu skemmri og Magnúss sögu lengri draga fram ný sjónarmið varðandi dýrkunina á Magnúsi næstu aldir eftir andlát hans. Í Orkneyinga sögu er lögð áhersla á Íslendingana í móðurætt Magnúsar og greint frá því að frændi hans og keppinautur Hákon sé kominn af Magnúsi góða (konungur frá 1035–1047), en þó þannig að hætt er að rekja ættina einni kynslóð áður en að Ólafi helga kemur. Svo er litið á að Magnúss saga skemmri, frá seinni hluta þrettándu aldar, sé um fátt merkileg nema hvað frásögnina af Orkneyinga sögu varðar en þar er ættfræðiheimildum bæði þjappað saman og þær útvíkkaðar. Textinn eykur orðstír Magnúsar helga með því að tengja hann nýrri grein norsku konungsfjölskyldunnar, jafnvel þótt Ólafi helga sé alfarið sleppt í frásögninni. Þannig eru dregin fram afrek og kraftaverk Magnúsar sjálfs sem gæti bent til þess að samkeppni hafi ríkt á milli Ólafs og Magnúsar á Íslandi síðla á þrettándu öld. Ættfræðiupplýsingarnar í Magnúss sögu lengri eru auk þess taldar vera til þess að undirstrika stöðu hans sem norræns dýrlings í víðara samhengi. Þar er Ólafi helga á ný bætt við ættartöflu hans og þannig er hann ættfræðilega tengdur enn fleiri dýr- lingum í norrænu samhengi. Í stað metings og staðbundinna deiluefna birtist sam- eiginleg sýn á samfélag dýrlinga frá Noregi, Íslandi og Orkneyjum, sem tengjast hver öðrum ættarböndum.

Saga Ólafs Þórhallasonar eftir Eirík Laxdal hefur ítrekað verið kölluð frumskáld- saga eða skáldsaga í íslenskri bókmenntahefð. Rökstuðningur fyrri rannsókna hefur aðallega byggst á histoire eða efni sögunnar. Þessi grein er annars konar nálgun og fjallar um efnislega textagerð sögu Laxdals. Hér er því haldið fram að sagan falli ekki aðeins þematískt inn í bæði fornsagnahefðina og samtíma- bókmenntahefðina heldur einnig hvað varðar efnislega eiginleika og frásagnarein- kenni, en sýni um leið sérstöðu gagnvart þessum þáttum. Með því að nota greiningu Gérard Genettes á mismunandi gerðum af transtextuality, eða trans- textagerð, fjallar greinin um meginhlutverk paratexta, eða hliðartexta, einkum fyrirsagna af ólíkum toga þar sem sagan bæði sver sig í ætt við og brýtur niður hinar hefðbundnu bókmenntagreinar. Með því að kalla einstaka kafla þætti og fjóra meginhluta sögunnar (kvöld)vökulestur kallar sagan fram miðalda- og síðari alda frásagnarhefð en um leið er grafið undan þessum hefðum með háþróaðri frá- sagnartækni sem leiðir til frásagnaróvissu og óáreiðanleika, svo sem með því að nota fjölda sjónarhorna, frásagnir með breytilegum (kvenkyns) sögumönnum sem felldar eru inn í söguna, fleiri gerðir frásagna og óskýr skil milli texta og hliðar- texta. Þessar aðferðir eru notaðar til að afbyggja ranga skynjun lesenda, sem og persóna í frásögninni. Þessi afbygging er kjarninn í Ólafs sögu Þórhallasonar. Hægt er að lesa hana sem bókmenntalegt framlag í samræmi við kröfur helstu umboðs- manna upplýsingarinnar og í greininni er því haldið fram að jafnvel megi skilja hana sem bein bókmenntaleg viðbrögð við lestrarbókinni Qvøld-vøkurnar eftir Hannes Finnsson biskup sem prentuð var árið 1796/97.

formála að Íslendingabók segist Ari fróði Þorgilsson hafa sýnt biskupunum Þorláki Runólfssyni í Skálholti (biskup 1122–1145) og Katli Þorsteinssyni á Hólum (biskup 1118–1133) eldri gerð textans. Að því búnu endursamdi hann textann með hliðsjón af „því es mér varð síðan kunnara ok nú es gerr sagt á þessi en á þeiri.“ Tilvísunin til biskupanna hefur verið notuð til að tímasetja textann til árabilsins 1122–1133, enda þótt tilvísun til Guðmundar Þorgeirssonar (lögsögumaður 1123– 1134) í skrá yfir lögsögumenn í textanum hafi verið notuð til að tímasetja hann til 1134 eða síðar. Fræðimenn hafa ekki verið á einu máli um muninn á gerðunum tveimur, hvort báðar hafi gengið í handritum eða hvort eldri gerðin hafi yfirleitt nokkurn tíma verið til. Umræðan um aldursgreiningu Íslendingabókar og ritun hennar hefur fyrst og fremst beinst að því hvernig texti hennar var notaður af íslenskum fræðimönnum á miðöldum. Í þessari grein beini ég aftur á móti sjónum að heimildum Ara. Hvað gæti hann hafa fengið vitneskju um á milli fyrstu og annarrar gerðar Íslendingabókar? Tvö lykilatriði koma til greina: Skrá yfir látna úr Historia Hierosolymitana eftir Fulcher frá Chartres og tilvísunin til Guðmundar Þorgeirssonar. Á þessum grundvelli færi ég rök að því að varðveitt gerð Íslendingabókar geti ekki hafa verið samin fyrir 1125 og að tímasetningin 1134–1135 sé mun líklegri.

Höfundarannsóknir hafa verið að koma fram að nýju hér á landi eftir fremur langt hlé á þessu fræðasviði. Nútíma tölvutækni hefur opnað fyrir nýjar aðferðir í þess konar rannsóknum og gert þær aðgengilegar fyrir fræðimenn. Nýleg stílmæling á Íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar leiðir m.a. í ljós að það séu stílleg líkindi með henni og öðrum sögum í Sturlunga sögu. Þessi niðurstaða gefur tilefni til að rannsaka nánar höfundskap Sturlu í Sturlungu. Hér er fyrst gerð höfundarannsókn á Þórðar sögu kakala, en hún mælist í mestri stíllegri nálægð við Íslendinga sögu af sögum í Sturlungu. Í þessari rannsókn er beitt bæði stílmælingum og bókmenntafræðilegum aðferðum. Fyrst er gerð nákvæmari stílmæling á innbyrðis tengslum sagna í Sturlungu, þ.e. hlaupandi delta-mæling (án skörunar), þar sem 5000 orða sögubútar eru bornir saman sem sjálfstæðir textar. Þessi aðferð getur m.a. greint hvort einn eða fleiri höfundar hafi skrifað tiltekna sögu. Niðurstaðan leiðir í ljós að fingraför Sturlu komi vel fram í Þórðar sögu og að hún sé jafnframt frekar vel varðveitt í Sturlungu. Þá er gerð athugun á höfundareinkennum í Þórðar sögu þar sem vinnubrögð höfundar, frásagnarháttur og stíll hans er kannaður í ljósi sagnarita Sturlu og annarra samanburðartexta. Niðurstöður þessara athugana benda sterklega til að Sturla Þórðarson sé höfundur Þórðar sögu kakala.

Finnboga saga ramma er Íslendingasaga frá fjórtándu öld sem segir frá flökku- kenndu lífi íslenska höfðingjasonarins Finnboga Ásbjarnarsonar. Sagan berst frá Íslandi til Noregs og Grikklands. Frásögnin er áhugaverð af ýmsum ástæðum. Meðal annars er erfitt að fella söguna inn í hið almennt viðurkennda flokkunar- kerfi fornsagna vegna þess að í henni eru atriði sem bera einkenni ólíkra sagna- hópa. Við þetta má bæta að elstu og merkilegustu handritin sem varðveita textann, Möðruvallabók (AM 132 fol. frá 14. öld) og Tómasarbók (AM 510 4to frá miðri 16. öld), setja hann í mjög ólíkt samhengi sem gerir rannsókn á sögunni í ljósi rann- sókna á bókmenntagreinum enn áhugaverðari. Í þessari grein verður Finnboga saga ramma greind með hliðsjón af kenningum um bókmenntagreinar. Hugað verður jafnt að byggingu textans sjálfs og að því handritasamhengi sem hann birtist í. Markmiðið er að varpa ljósi bæði á almenn einkenni textans og mikilvægi þess að rannsaka ‘ungar’ Íslendingasögur – og miðaldasögur almennt – í samhengi íslenskrar handritamenningar.

Þessi grein fjallar um 17. aldar pappírshandritið AM 427 12mo og málsháttakvæði sem í því hafa varðveist. Ferill handritsins er rakinn og því skipt í framleiðslu- og notkunareiningar út frá kenningum Kwakkels með það að markmiði að skoða viðtökur málsháttakvæða og stöðu þeirra í íslensku samfélagi síðari alda. Rýnt er í þýðingu Jóns Bjarnasonar (um 1560–1633) á málsháttakvæðunum Disticha Catonis, sem birtist í handritinu, og hún borin saman við þrjá aðra málsháttaflokka: Hugsvinnsmál, 13. aldar þýðingu á Disticha Catonis, Flokkavísur eða heilræðavísur Jóns Bjarnasonar, sem einnig eru skrifuð upp í AM 427 12mo, og Hávamál. Fjallað er um tengsl handritsins við prentuðu kennslubókina Hólar Cato frá 1620 og nota- gildi málsháttasafna í hand- og prentritum 17. aldar. Þannig er leitast við að veita innsýn í þróun á viðtökum málsháttakvæða í íslensku samfélagi og tengslum þeirra við handritamenningu síðari alda.

Markmið þessarar greinar er að kanna flóknar og margslungnar tengingar milli örlaga og félagslegs siðferðis í fornnorrænum bókmenntum, með sérstakri áherslu á Völsunga sögu. Færð eru rök fyrir því að örlög séu ekki eingöngu ákvörðuð af máttarvöldum eða yfirnáttúrulegum verum, heldur mótist þau einnig af ástríðum, félagslegum tengslum og samfélagslegri valddreifingu. Í greininni er rannsakað hvernig örlög, græðgi og eiðrof leiða sameiginlega til óhjákvæmilegra og óum- flýjanlegra endaloka. Einnig er skoðað hvernig skyldurækni einstaklinga við fjöl- skylduna felur í sér óumflýjanleg eyðingaröfl eins og örlögin sjálf. Ágirnd sem bæði er tengd örlögum og skyldurækni við fjölskylduna hlýtur sams konar sið- ferðislega refsingu. Hvort tveggja er eyðileggjandi afl sem getur sett sýnilegt mark á einstaklinga og undirstrikað þannig brot þeirra. Með því að víkka út fræðilega umræðu um örlög innan miðaldarannsókna er greininni ætlað að vera framlag til þeirrar umræðu sem nú fer fram um örlög í félagslegri mannfræði og tengdum fræðigreinum.

Fyrri rannsóknir á fjölda og dreifingu á notkun styttinga og banda í handritum hafa bent til þess að í íslenskum handritum séu skammstafanir meira notaðar en í öðrum löndum og notkun þeirra fari vaxandi á miðöldum. Í þessari rannsókn er sjónum beint að fyrri athugunum og notaðar megindlegar aðferðir þar sem litið er á útgáfur og uppskriftir handrita úr Menota-textasafninu og dróttkvæðaverkefninu (Skaldic project). Sérstaklega er horft til munar á bundnu og óbundnu máli, sem og nýrra rannsókna á styttingum í handritum rituðum bæði á latínu og á öðrum málum. Athuganirnar leiða í ljós að umfang styttinga og banda í íslenskum og norskum handritum samanborið við aðrar hefðir gæti hafa verið ofmetið en að með tímanum hafi íslensk handrit skorið sig úr frá því sem tíðkaðist annars staðar. Verulegur munur sést einnig á styttingum bundins máls og óbundins í handritum sem hafa hvort tveggja þar sem lausamálstexti er yfirleitt styttur um það bil þrisvar sinnum meira en texti í bundnu máli. Í þessari grein er einnig gerð grein fyrir þróun á nýrri mæliaðferð fyrir notkun á skammstöfunum sem byggist á gögnum úr mörkuðum textaútgáfum og leitt hefur í ljós hversu mikið pláss sparast með notkun þeirra (styttingarhagkvæmni). Þessi mæliaðferð er sambærileg við helstu núverandi mælingar sem tíðkast í fræðunum (hlutfall skammstafaðra orða) en þó er hægt að beita henni á ómarkaðan stafrænan texta þar sem eingöngu er gefið til kynna að leyst hafi verið upp úr böndum og styttingum. Þessari mæliaðferð er síðan beitt á gagnagrunn dróttkvæðaverkefnisins. Niðurstöðurnar gefa skýrar vísbendingar um notkun skammstafana yfir lengri tíma og sýna að henni megi skipta í þrjú ólík tímabil: hún fer vaxandi á miðöldum, heldur áfram að vera umfangsmikil fram yfir siðaskiptin og fer síðan smám saman minnkandi fram á byrjun nítjándu aldar.

Á Íslandi á miðöldum og einnig á árnýöld voru uppskafningar algengt fyrirbæri, en svo nefnast handrit þar sem upphaflegt letur hefur verið fjarlægt, skafið upp, og nýtt letur sett í staðinn. Þetta eru handrit sem höfðu skemmst, verið eyðilögð eða á annan hátt orðið gagnslaus. Í flestum tilfellum var handrit sem talið var ónýtt tekið í sundur svo að hægt væri að búa til nýtt úr efni þess sem annars hefði verið litið á sem rusl eða úrgang. Endurnýting bókfells eða skinns var algeng á Íslandi bæði á miðöldum og síðari öldum en náði þó sögulegu hámarki á öldinni eftir siðbreytingu (siðaskipti) þegar uppskafin skinnhandrit sem áður höfðu geymt latneskar bækur úr kaþólsku voru notuð til að skrifa upp trúarlegt og lagalegt efni enda var það ódýrari og aðgengilegri kostur en pappír. Auk þess eru á Íslandi varðveitt tvö skinnhandrit sem hafa að geyma Jónsbók prentaða á uppskafning úr skinni. Alls staðar annars staðar í Evrópu var algengt að nota uppskafin handrit, bæði á miðöldum og á árnýöld, en prentun á uppskafninga virðist hins vegar vera séríslenskt fyrirbæri. Í öðrum tilfellum fékk ónýtt eða gagnslaust handrit nýtt hlutverk og nýtt samhengi þegar ákveðnum atriðum í upphaflega handritinu var skipt út með nýjum en öðrum haldið. Eftir siðaskiptin á Íslandi urðu kaþólskar messubækur, eins og AM 618 4to, NKS 1931/NKS 340 8vo og AM 90 8vo, að uppskafningum til þess að hægt væri að nýta þær og laga að nýjum sið. Á svipaðan hátt var hægt að nýta handrit skrifuð á íslensku með því að setja nýtt innihald í stað þess gamla (AM 161 4to) eða með því að fjarlægja óæskilega texta eða efnisgreinar (AM 556 a 4to og AM 586 4to). Þar að auki eru dæmi um að uppskafningar hafi verið búnir til í þeim tilgangi að falsa forn skjöl. Þar sem engin íslensk handrit af því tagi frá miðöldum hafa varðveist, verður að gera ráð fyrir að sú tegund af uppskafningum hafi orðið til á árnýöld. Til að lýsa betur mismunandi gerðum af íslenskum uppskafningum legg ég til að hugtakið uppskafningur verði endurskilgreint sem marglaga ritaður gripur sem hefur bæði neðra lag þar sem áður var frumtexti sem annaðhvort hefur verið fjarlægður algjörlega, eða innihald án texta, og efra lag með texta sem síðar var bætt við, eða innihald án texta. Enn fremur legg ég til að hugtakið „varðveittir þættir“ verði notað um þá þætti í upprunalegu handriti sem ekki voru fjarlægðir en viljandi haldið og felldir inn í nýja handritið sem sérstakur hluti af uppskafningum til viðbótar við áðurnefnt neðra og efra lag. Með þessari skilgreiningu legg ég til að greint verði á milli endurvinnslu bókfells og endurnýtingar texta í handriti og þetta tvennt skilgreint sem tvær megingerðir uppskafninga.

Í útgáfu sinni á Postola sögum (Christiania 1874) setti hinn afkastamikli útgefandi íslenskra fornsagna, Norðmaðurinn Carl Richard Unger (1817 –1897), fjórar sams konar fyrirsagnir yfir jafnmörg pör forníslenskra þýðinga úr latínu af Apókrýfum postulasögum: tveggia postola saga petrs ok pals, tveggia postola saga jons ok jacobs, tveggia postola saga philippus og jacobs og tveggia postola saga simonis ok jude. Í inngangi sínum segir Unger að allar fyrirsagnir í útgáfunni sem prentaðar séu með hástöfum séu hans eigin til- búningur en skáletraðar fyrirsagnir og titlar komi úr handritunum sem textar útgáfunnar séu grundvallaðir á. Ofangreindar fyrirsagnir eru allar prentaðar með hástöfum í útgáfunni. Höfundur greinarinnar athugar nánar stöðu slíkra fyrir- sagna í útgáfunni og staðfestir að þær koma hvergi fyrir í handritum, eins og Unger bendir á, heldur eru búnar til gagngert fyrir þessa útgáfu og þá líklega með heiti messudagsins „Tveggja postola messa,“ hinn 1. maí, í huga en dagurinn var helgaður Pilippusi og Jacobi postulum. Enn fremur er almenn notkun þessara tilbúnu yfirskrifta Ungers meðal síðari fræðimanna rakin til Kristians Kålund (1844–1919), höfundar handritaskrárinnar Katalog over den Arnamagnæanske hånd- skriftsamling, sem án athugasemda tók upp fyrirsagnir Ungers og notaði þær í lýsingum sínum á innihaldi handrita.