Ḥādis Bir Âlemden Önce Başka Âlemlerin Var Olma İmkânı, O Âlemden Önce Zamanın Varlığını Zorunlu Kılar mı? Tehāfutu’l-Felāsife’de Âlemin Kıdemi Hakkında Bir Münazaranın Mantıksal Analizi

Abstract

Ebū Ḥāmid el-Ġazālī’nin (ö. 505/1111) Tehāfutu’l-Felāsife adlı eserinin birinci meselesi âlemin ḳıdemi hakkındadır. Bu mesele, felāsifenin âlemin ḳadīm olduğunu savunduğu dört delil ve bu delillere dair münazaradan oluşmaktadır. Zaman delili olarak adlandırdığımız ikinci delilin hususiyeti âlemin kadîm olduğu sonucuna ulaşmak için zaman kavramından yola çıkılmış olmasıdır. Tehāfutu’l-Felāsife’de, bu delilin iki ayrı şekline yer verilmektedir. Zaman delilinin ikinci şeklinde, imkân ve zaman ilişkisi gündeme gelmekte, âlemin var olma imkânına dayanarak zamanın kadîm olduğu sonucuna varılmaktadır. El-Ġazālī tarafından felāsife ile bir münazara olarak kurgulanan bu tartışmada felāsife, ḥādis bir âlemden önce başka âlemlerin var olmasının imkânının âlemden önce zamanın varlığına yol açacağını iddia etmektedir. Buna karşı el-Ġazālī, bu imkânın varlığının zamanın varlığını gerektirmediğini ileri süren muhtemel itirazları ileri sürmektedir. Bu makalede, Tehāfutu’l-Felāsife’de zaman delilinin ikinci şekline yöneltilen eleştirilerin delilin sağlamlığı konusunda şüphe oluşturacak verileri sağladığı ve delilin âlemin kıdemini ispatlama konusunda yetersiz kaldığı neticesine ulaşılmaktadır.