DOLAYLAMA TERİMİNİN DİL BİLGİSEL YÖNÜ VE TARİHÎ TÜRKÇE METİNLERDE GÖRÜNÜMÜ

Abstract

Zihinde var olan düşünceleri yansıtmak için kullanılan dilin kullanım biçimleri dilbilimcilerin sıklıkla irdelediği konulardan biridir. Dilin stilistik kullanımı sadece edebi metinlerin değil gündelik dilin de içinde görülmektedir. Stilistik bir olgu olarak “dolaylama” Türk dilinde çoğunlukla ince, estetik bir söyleyiş amacıyla ad aktarması ve istiare gibi söz sanatlarının yardımıyla oluşturulmaktadır. Ancak dünya literatüründe perifez olarak adlandırılan ve Türkçede “dolaylama” kavramıyla karşılanan, bir ifadenin tek bir sözcük yerine birden fazla sözcükle aktarılması olarak tanımlanan terimin Türk dili araştırmalarında sadece stilistik bir figür olarak işlendiği sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu çalışmada “perifez”in figüratif dil unsurlarından biri olmasının yanında dil bilgisel bir terim olarak perifez terimi üzerinde de durulmuştur. Eski Türkçedeki yansımaları ele alınarak işlenen perifez, tarihi süreç içerisinde tercihe dayalı olmayan ve günümüzde yerini çoğunlukla periferik yapılara bırakmış +(A)d-, +rAk, +sA-, +sIrA- morfo-sentaktik biçim birimler üzerinden ortaya konulmuştur. Ayrıca stilistik bir fenomen olarak perifez Türkçenin tarihi dönemler içerisindeki dil yadigarlarından örneklendirilerek görünümleri işlenmiştir. Bu vesile ile yeterince ilgi görmeyen dil bilgisel açıdan perifezin tarihi metinlerdeki görünüşleri ortaya konulması amaçlanmıştır. Perifez teriminin iki yönüne de dikkat çeken bu çalışma aslında perifezi hem dil bilgisel hem de edebi olarak iki başlıkta incelemesi ayrıca çalışmalarda genellikle eşzamanlı olarak örneklendirilen “dolaylama”nın daha kapsamlı ve art zamanlı görünümleri ortaya koyması açısından dil bilgisi ve anlam bilim çalışmalarına katkı sunmaktadır.